Na imponującą liczbę obronnych fortyfikacji w obrębie obecnego terytorium Hiszpanii największy wpływ miała średniowieczna historia Półwyspu Iberyjskiego. Jej oblicze zdefiniowała muzułmańska inwazja w 711 roku oraz następująca po niej rekonkwista czyli sukcesywne, trwające prawie osiem stuleci odzyskiwanie utraconych ziem przez chrześcijan. Toczące się w tym okresie niemal bezustannie wojny wymuszały na obydwu stronach konfliktu potrzebę budowania fortyfikacji. Powstające zamki pozwalały kontrolować strategiczne obszary, utrzymywać wytyczane na nowo granice oraz przygotowywać armie do dalszego podboju. Zdobywane fortyfikacje były ulepszane, powiększane, a niekiedy zmieniały swoją architekturę zaznaczając przynależność do nowego kręgu kulturowego. Z tego powodu zamki w Hiszpanii nie tylko zachwycają swoim pięknem, ale także są świadectwem fascynujących dziejów średniowiecznej Europy.
Na pytanie ile jest zamków w Hiszpanii trudno jest udzielić dokładnej odpowiedzi. Hiszpańscy pasjonaci dawnych twierdz obronnych oszacowali ich dokładną ilość na 10.257, chociaż łącznie z ruinami oraz spełniającymi podobny charakter budowlami jest ich około 20 tysięcy. Wznoszono je w większości na terenach granicznych powiększających się z biegiem wieków królestw oraz księstw chrześcijańskich, a także ich sojuszy. Największe zagęszczenie zamków w Hiszpanii znajduje się w obrębie kilku prowincji regionu Castilla y León. Razem ze wspólnotą Castilla-La Mancha stanowi on obszar historycznej Kastylii czyli ziemi zamków (castillo to po hiszpańsku zamek). Po około tysiąc zamków zachowało się obecnie w każdym z regionów takich jak Katalonia, Aragonia, Andaluzja i Wspólnota Walencka. W niektórych z tamtejszych prowincji zamki są nieodłącznym elementem krajobrazu, mogą być oddalone od siebie o zaledwie kilka lub kilkanaście kilometrów.
Zamki arabskie w Hiszpanii
Niemal błyskawiczny podbój większości terytorium Półwyspu Iberyjskiego przez Maurów w drugiej dekadzie VIII wieku możliwy był głównie z powodu braku jego etnicznej i politycznej spójności. Po upadku Imperium Rzymskiego, między V i XVIII wiekiem naszej ery, tereny obecnej Hiszpanii zajmowane były przez liczne i mocno rozproszone plemiona germańskie podległe królestwom Wizygotów oraz Swebów. Na rządzonych przez nich terenach brakowało solidnych zamków, w większości istniały tam prymitywne grody, których głównym budulcem było drewno.
Muzułmańskie królestwo Al-Andalus przez kolejne dwa wieku umacniało swoją siłę militarną wznosząc z kamienia różnego rodzaju twierdze. Wewnątrz miast lub w położonych na wzgórzach dzielnicach budowano potężne cytadele noszące nazwy alcazaba. Stacjonowały w nich garnizony wojsk oraz rezydowały miejskie władze. Były to bardzo rozległe twierdze otoczone grubymi murami oraz wieżami na planie czworoboku lub koła. Podczas oblężenia służyły również jako schronienie dla mieszkańców miasta, którego rolę mogły nawet okresowo przejąć gdyż posiadały liczne łaźnie, studnie i zbiorniki z wodą pitną, ogrody, a także meczety. Doskonale zachowane budowle tego typu można zwiedzić między innymi w Maladze (Andaluzja), Almeríi (Andaluzja) i Badajoz (Estremadura).
Bardziej "dosłownym" typem arabskiego zamku jest tzw. alkazar (hiszp. alcázar, od arabskiego al-qasr). Powstawały one również w obrębie miast, jednak spełniały niemal wyłącznie funkcje militarne, choć niekiedy również pałacowe i administracyjne. Najwspanialsze alkazary można zwiedzić w Saragossie - Aljafería de Zaragoza (Aragonia), Sewilli i Kordobie. Wiele z muzułmańskich zamków w Hiszpanii po ich zdobyciu przez chrześcijan zostało mocno przebudowanych, dlatego pomimo swojej nazwy (Alcázar de Segovia, Alcázar de Toledo) zachowały bardzo niewiele ze swojej pierwotnej architektury. Arabowie wznosili obronne twierdze również poza miastami (nosiły nazwy qal´a lub hisn), a także samotnie stojące ufortyfikowane wieże obserwacyjne (atalaya).
Zamki romańskie w Hiszpanii
Dominacja architektury romańskiej w Hiszpanii przypadła na okres od końca XI wieku do początku XIII wieku. To właśnie w tych latach nastąpiła pierwsza faza rekonkwisty, w trakcie której powstały chrześcijańskie królestwa o coraz mocniej zaznaczającej się państwowości. Na zdobywanych przez chrześcijan ziemiach budowano nowe zamki, których zadaniem była obrona podległego terytorium w czasie przygotowań do dalszego podboju.
Trudno jest jednoznacznie zdefiniować architekturę romańskich zamków w Hiszpanii. Z pewnością zaznacza się w niej brak symetryczności i estetyki, elementów charakterystycznych dla kolejnej epoki czyli gotyku. Nie posiadały elementu obronnego w postaci fosy gdyż były wznoszone na litych skałach na trudno dostępnych, stromych wzgórzach.
Ich występowanie zdecydowanie ogranicza w Hiszpanii zasięg terytorialny. Najwięcej twierdz romańskich znajduje się na północy kraju. Modelowym przykładem jest zamek Castillo de Loarre w Aragonii. Obronne budowle w stylu romańskim ogranicza zarys dawnej granicy między terytoriami arabskimi i chrześcijańskimi biegnący na północ od miejscowości Salamanca, Ávila, Segovia i Sepúlveda w Kastylii i León oraz pomiędzy dzisiejszą Aragonią i Wspólnotą Walencką.
Zamki gotyckie i mudéjar w Hiszpanii
W architekturze zamków budowanych w Hiszpanii pomiędzy XIV i XVI wieku wyraźnie zaznacza się styl gotycki. Dominuje symetria, dbałość o estetykę (zdobienia, herby, okiennice) oraz funkcjonalność (kaplice, zbrojownie, dziedzińce, komnaty, sale tronowe, lochy). Warto zwrócić uwagę na fakt, że w ich budowie praktycznie nie używano cegły, która zyskiwała popularność w innych częściach Europy. Wyjątkami są konstrukcje w Coca, Medina del Campo i Arévalo. Zamki gotyckie w Hiszpanii zwykle wznoszono na planie czworoboku, a na każdym z ich rogów umieszczano baszty na planie koła. W odróżnieniu od tych wzniesionych pod koniec średniowiecza we Francji nie miały dużych rozmiarów. Posiadały liczne machikuły, finezyjnie wykonane blanki, strzelnice oraz stołp.
Gotyckie, a także późniejsze chrześcijańskie zamki w Hiszpanii wyróżnia na tle twierdz z innych części Europy zastosowanie dekoracyjnych elementów sztuki mudejar (styl artystyczny z wyraźnymi wpływami arabskimi). Najwspanialszym przykładem takich fortyfikacji są Castillo de Coca oraz Castillo de la Mota w Kastylii i León. Zamki te wyróżnia również położenie na wypłaszczeniach terenu co wymusiło zastosowanie dodatkowego elementu obronnego jakim była fosa.
W okresie średniowiecza zamki były często oddawane pod opiekę potężnym zakonom rycerskim. Ich głównym zadaniem było sprawowanie kontroli nad podbitymi ziemiami oraz pilnowanie bezpieczeństwa pielgrzymów wędrujących do Santiago de Compostela w Galicji. Na terenie dzisiejszej Hiszpanii największą rolę odgrywali templariusze (rezydowali m.in. we wspaniałej twierdzy Castillo de Ponferrada), Order Kalatrawy (Castillo de Calatrava la Nueva), Order Alcántara, Zakon św. Jakuba z Composteli (Castillo de Alburquerque) i Zakon Rycerzy z Montesy (Castillo de Montesa).
Zamki w Hiszpanii - od renesansu po teraźniejszość
Początek renesansu w Europie niemal dokładnie zbiega się z datą ostatecznej klęski Maurów na Półwyspie Iberyjskim. Oznaczało to zakończenie wojen na terytorium dzisiejszej Hiszpanii, a co za tym idzie brak potrzeby wznoszenia zamków. Istniejące dotychczas twierdze stały się w większości rezydencjami rozmaitych książąt i szlachty, a ich przebudowa nadawała im charakter bardziej pałacowy niż obronny.
Przykładem klasycznego renesansowego zamku jest Castillo de La Calahorra w Andaluzji (Prowincja Granada). W wielu miastach, z których pochodziła szlachta zaangażowana w podbój Ameryki po jej odkryciu rzez Kolumba powstawały liczne ufortyfikowane pałacei.
Po wprowadzeniu do elementów uzbrojenia wojsk artylerii, zamiast klasycznych zamków zaczęto wznosić twierdze fortowe, w których baszty zostały zastąpione bastionami. Transformację ze średniowiecznej fortyfikacji z końca XV wieku na renesansową z początku XVI wieku najlepiej widać na przykładzie Castillo de Berlanga de Duero w Kastylii i León (Prowincja Soria).
W Hiszpanii można znaleźć też kilka zamków bardzo udanie imitujących średniowieczne twierdze. Najlepszym przykładem jest Castillo de Butrón w Kraju Basków (Prowincja Vizcaya). Wzniesiony został w XIX wieku na ruinach dawnej fortyfikacji. Urządzony jest w stylu neogotyckim i przypomina wyglądem najpiękniejsze zamki spotykane w Bawarii.
