Historycy sądzą, że tempranillo sprowadzili w okolice La Rioja frankońscy mnisi tuż po upadku Cesarstwa Rzymskiego. Jeszcze całkiem niedawno uznawano, że jest to mutacja szczepu pinot noir i cabernet franc. Hipotezę tą wyklucza jednak badanie DNA tempranillo. Wskazuje ono na brak więzi genetycznej pomiędzy wspomnianymi francuskimi odmianami.
Nazwa szczepu tempranillo pochodzi od hiszpańskiego przymiotnika temprano czyli "wczesny". Ma to związek z tym, że w warunkach panujących na mesecie winogrona tej odmiany dojrzewają znacznie wcześniej niż np. w przypadku grenache lub cabernet sauvignon. Należy mieć na uwadze, że to tylko jedna z nazw jaką otrzymał ten szczep w Hiszpanii. Duży regionalizm związany z istnieniem licznych wspólnot autonomicznych na jej terytorium sprawił, że ta sama odmiana w niektórych jej regionach będzie nazywana "tempranillo", a za przysłowiową miedzą "tinta del país". Jeszcze inaczej nazwą ją poza granicami Hiszpanii, co w tym przypadku jest już zupełnie zrozumiałe. Najbardziej popularne nazwy dla odmiany tempranillo w ważniejszych regionach geograficznych bądź apelacjach wina na świecie to:
tempranillo - D.O.Ca Rioja i pozostałe regiony winiarskie w Hiszpanii (zamiennie z lokalnymi nazwami)
tinta del país - D.O. Ribera del Duero i większość apelacji Kastylii i León ("tinto" używa się zamiennie z "tinta")
tinto fino - okolice Madrytu i Albacete (Kastylia - La Mancha)
uII de llebre - Katalonia
cencibel - środkowa i południowa Hiszpania, większa część Kastylii - La Manchy (np. D.O. Valdepeñas)
tinta de Toro - D.O. Toro z okolicach Zamory (Kastylia i León), niektórzy uważają tinta de Toro za inny szczep niż tempranillo
chinchillana - hiszpańska Estremadura (np. D.O. Ribera del Guadiana)
tinta roriz - Portugalia, w dolnym biegu rzeki Duoro (Duero)
aragonez - na południu Portugalii (Alentejo)
valdepenas - w Stanach Zjednoczonych (Napa Valley i San Joaquin Valley, Kalifornia)
Uprawa odmiany tempranillo w Hiszpanii i na świecie
Chociaż szczep ten jest uprawiany prawie na całym terytorium Półwyspu Iberyjskiego najlepsze wina odmianowe tempranillo otrzymuje się w północnej części Hiszpanii. Pochodzą one z D.O.Ca Rioja oraz większości apelacji położonych w obrębie wspólnoty autonomicznej Castilla y León.
W Hiszpanii uprawy i winifikacja tempranillo dopuszczalna jest w 28 z 69 denominaciones de origen, z których w 12 tempranillo uznawany jest za szczep główny lub preferowany. Wraz ze wzrostem popularności jakościowych win hiszpańskich zaczął wypierać inne odmiany vitis vinifera wielu regionach winiarskich. Stało się tak na przykład z winami z D.O. Penedés oraz D.O. Valdepeñas. Jako tinta roriz szczep ten jest niezastępowalny przy produkcji najlepszych portugalskich "porto" (Vinhos do Porto). Stanowi znaczną część upraw winorośli w Argentynie. Jest także spotykany w innych krajach Ameryki Łacińskiej, Australii, RPA oraz Stanach Zjednoczonych.
Charakterystyka odmiany winorośli tempranillo
Krzew winorośli tempranillo charakteryzuje się dosyć grubym, niskim pniem i w momencie optymalnego wzrostu waży średnio 1,3 kg (bez gron). Preferuje gliniaste, aluwialne oraz gliniasto-wapienne podłoża. Posiada duże, ciemnozielone, pięcioramienne liście z bardzo głębokimi zatokami oraz meszkowatym spodem z wyrazistą pajęczyną naczyń. Grona w dniach poprzedzających winobranie mają zwarte owoce i ułożone są w wydłużony, cylindryczny, lekko stożkowaty kształt. Średnia waga dojrzałych gron na jednym krzewie w najbardziej produktywnym wieku oscyluje w granicach 3,7 kg (pojedyncze grono 1/4 kg). W momencie winobrania jagody mają przeważnie sferyczną budowę, umiarkowanie dużą średnicę (ok. 1,6 cm) i bezbarwny miąższ. Skórki mają granatowo-czarną barwę i są nieco jaśniejsze niż np. grenache lub cabernet sauvignon. Tempranillo to bardzo wymagający dla winogrodników szczep. Jest podatny na wiele chorób i pasożytów atakujących winorośl w tym szarą pleśń oraz mączniaka. Jest bardzo wrażliwy na długotrwałą suszę oraz wiatr.
Jak już wspominaliśmy szczep ten uprawiany jest niemalże na całym Półwyspie Iberyjskim, nawet w gorącej Andaluzji. Dlaczego więc najlepsze wina hiszpańskie z tempranillo udaje się wyprodukować niemal wyłącznie na północy Hiszpanii? Sekret tkwi oczywiście w specyficznym klimacie, na który główny wpływ ma wysokie położenie stanowisk leżących na wysokim płaskowyżu, na odpowiedniej szerokości geograficznej. Optymalne warunki ku temu ma Kastylia i León. Latem sprzyjają temu upały, które w ciągu dnia sięgają 40°C, a poranki są rześkie, średnia temperatura dobowa nie spada poniżej 20°C. Tempranillo, żeby nadać winom pożądaną elegancję oraz kwasowość wymaga na etapie dojrzewania jagód chłodnych nocy. Z kolei by nagromadzić w tym czasie w miąższu wystarczającą ilość cukrów oraz by grube skórki owoców wytworzyły wystarczającą ilość polifenoli i zostały poddane intensywnej pigmentacji konieczne jest intensywne nasłonecznienie. Idealne ku temu warunki istnieją na stanowiskach wznoszących się na wysokości około 800 m n.p.m. Takie są szczególnie w regionach Ribera del Duero i Toro, dlatego bezkonkurencyjne są odmianowe wina z tamtejszych apelacji. Nieco trudniej jest otrzymać dobre winogrona tempranillo w D.O.Ca Rioja (leżącym średnio na 400 m n.p.m.). Tamtejsze wina niekoniecznie ustępują klasą w każdym roczniku tym z Kastylii i León.
Okres wegetacyjny odmiany tempranillo jest bardzo krótki. Pąki, w stosunku do najpopularniejszych odmian wypuszczają późno. Tymczasem pełna dojrzałość jej winogron jest stosunkowo wczesna. W północnej Hiszpanii, gdzie tempranillo ma idealne warunki rozwoju, rozwijanie jej pąków następuje przeważnie w połowie kwietnia. Liście i pędy czepne zaczynają się tworzyć na początku maja. Początek kwitnienia tempranillo przypada na czerwiec. Pierwsza faza dojrzewania jagód to przełom czerwca i lipca. Pełną dojrzałość jagody uzyskują pod koniec września. Oczywiście, im większy jest wpływ klimatu śródziemnomorskiego kosztem kontynentalnego, tym wcześniej rozpoczyna się okres wegetacyjny tempranillo (Katalonia, Kastylia-La Mancha, Andaluzja).
Wina odmianowe ze szczepu tempranillo
Oczywiście, ze względu na powszechność wytwarzania win na bazie fermentacji winogron tempranillo, w licznych apelacjach będą się one różniły dosyć znacząco od siebie.
Młode wina odmianowe z D.O. Ribera del Duero mają mniej przejrzystą, purpurową barwę. Najwyrazistszym aromatem, który ujawnia się podczas degustacji jest zapach dojrzałych jeżyny lub innych owoców leśnych. Taniny są dobrze zbudowane, kwasowość duża.
W D.O.Ca Rioja, szczególnie w najbardziej wilgotnym i łagodnym klimacie podregionu Rioja Alta, odmianowe wina tempranillo różnią się znacznie od tych produkowanych w D.O. Ribera del Duero. Ich kolor nie jest już tak intensywny, kwasowość dużo niższa, garbniki mniej ściągające. Nie można tym winom odmówić elegancji.
Szczep tempranillo doskonale nadaje się do starzenia w beczkach, zarówno z dębu francuskiego jak i amerykańskiego. Wyśmienicie absorbuje nuty wanilii, drzewa cedrowego, skóry oraz tytoniu. Aby poprawić niską kwasowość oraz taniczność win z D.O.Ca Rioja zwykło się tam dodawać do tempranillo niewielką ilość moszczu pochodzącą z innych odmian, w szczególności grenache, mazuelo, graciano lub cabernet sauvignon.
Najbardziej skoncentrowane, taniczne i dosyć ciężkie są odmianowe wina ze szczepu tempranillo z apelacji D.O. Toro.
