Tak jak przystało na wielką, gotycką świątynię, wznoszenie katedry w Toledo trwało prawie trzy stulecia (1227-1493), a i tak musiano zrezygnować z wybudowania niektórych pierwotnie zaplanowanych elementów. Kościół ten za sprawą swoich rozmiarów, bogactwa w zdobieniu fasad, wysokiej na prawie 100 metrów wieży oraz autentycznego skarbca w jego wnętrzu stanowi swoistą pochwałę wiary chrześcijańskiej. To także zapowiedź potęgi, jaką miała stać się Hiszpania w epoce renesansu. Istotnym mankamentem dla miłośników gotyckiej architektury sakralnej jest to, że ciasna zabudowa wokół katedry nie pozwala dokładnie przyjrzeć się wielu rzeźbiarskim detalom budowli.
Katedra w Toledo. Historia.
W miejscu, w którym stoi obecna katedra Najświętszej Marii Panny znajdował się wcześniej meczet porównywalny do niej rozmiarami. W 1085 roku kastylijski król Alfons VII wkroczył do Toledo, ówczesnej stolicy muzułmańskiego świata w Europie. Bezkrwawy podbój miasta, które było ponoć wówczas najpiękniejszą metropolią na świecie zaowocowało późniejszym poszanowaniem przez monarchę praw jego obywateli, w większości muzułmanów i żydów, a co za tym idzie ich wiary oraz budowli, w których odprawiali modły. Architektura meczetu, który równolegle spełniał rolę katedry katolickiej pozostała praktycznie nietknięta do 1222 roku.
Kamień węgielny pod budowę Catedral de Santa María de Toledo wzorowanej na wielkich, gotyckich katedrach we Francji położono w 1227 roku. Pierwszym projektantem świątyni był architekt nazywany mistrzem Marcinem (maestro Martín), który był wykonawcą kaplic znajdujących się w ambitach. Następcy o nazwisku Petrus Petri (Pedro Pérez) do czasu jego śmierci w 1291 roku udało się ukończyć wznoszenie nawy głównej oraz dwóch położonych po południowej stronie katedry. W czternastym wieku zrealizowano budowę dwóch pozostałych naw oraz zbudowano wielkie portale prowadzące do wnętrza świątyni. W 1422 ukończono budowę wieży w stylu gotycko-mudéjar, której charakterystyczne zwieńczenie pod koniec XV wieku zaprojektował flamandzki mistrz Hanequin z Brukseli. Prace nad budową katedry oficjalnie zakończono w 1493 roku.
Architektura i zwiedzanie katedry w Toledo
Katedra w Toledo (Catedral de Santa María de Toledo) obok swojej imienniczki w Burgos (Kastylia i León) uważana jest za hiszpańską przedstawicielkę najczystszej architektury gotyckiej wzorowanej na francuskich świątyniach tego typu (m.in. w Paryżu i Reims). Pierwszym elementem elewacji rzucającym się w oczy jest strzelista wieża o kwadratowej podstawie, zakończona charakterystycznym szpicem. Jej najwyższa część to konstrukcja oparta na podstawie ośmiokąta bogato udekorowana gotyckimi sterczynami oraz przyporami. Mierząca 92 metry gotycka wieża z wyraźnym wpływem sztuki mudéjar składa się z pięciu odrębnych poziomów. Najniższy przeznaczony został pod katedralny skarbiec, drugi mieszczący się powyżej przeznaczony był na mieszkanie dzwonnika, trzeci na areszt dla duchownych, a najwyższe dwa służyły jako dzwonnica. Pierwotny projekt zakładał budowę dwóch bliźniaczych wież po obydwu stronach głównej fasady. Z czasem zdecydowano się zrezygnować z budowy jednej z nich, a na jej miejscu powstała kaplica wykończona w stylu mozárabe zamknięta barokową kopułą.
Największy kunszt artystyczny podziwiać można przyglądając się trzem portalom głównej fasady świątyni znajdującej się naprzeciwko ratusza (Ayuntamiento). Noszą one nazwy Portalu Puerta del Perdón (Portal Przebaczenia - środkowy), Puerta del Juicio Final (Portal Sądu Ostatecznego - po prawej stronie) oraz Puerta del Infierno (Portal Piekła - z lewej). Nad potężnymi, podwójnymi drzwiami centralnego portalu (przedzielonymi statuą Chrystusa), który zaczęto zdobić w 1418 roku znajduje się pięknie rzeźbiony tympanon przedstawiający scenę nałożenia ornatu na św. Ildefonsa oraz sześć gotyckich archiwolt.
Drogocenne są także portale znajdujące się na bocznych fasadach katedry. Najstarszy z nich, północny, noszący nazwę Zegarowego (Puerta del Reloj) został ukończony na początku XIV wieku, a jego inspiracją był podobno portal z katedry Notre Damme w Paryżu. Wyróżnia go w szczególności tympanon, arcydzieło rzeźbiarskie złożone z czterech poziomów, na których prezentowane są sceny z Nowego Testamentu takie jak m.in. Zwiastowanie, Narodziny Chrystusa, Pokłon Trzech Króli, Rzeź Niewiniątek, Ucieczka Świętej Rodziny do Egiptu. Podwójne wrota przedziela rzeźba uśmiechającej się Matki Bożej z Dzieciątkiem. Najstarszy z portali, południowy, powstał w drugiej połowie XV wieku i nosi nazwę Portalu Lwów (Puerta de los Leones - na zdjęciu powyżej). Jest to wspaniały przykład gotyku flamandzkiego. Przedstawia wniebowzięcie Maryi, nad potrójną archiwoltą znajdują się medaliony z wizerunkami apostołów.
Wysokie i przestronne wnętrze katedry w bocznych nawach wieńczą wspaniałe gotyckie witraże, wiele z nich pochodzi z końca XV wieku. W katedrze znajdują się łącznie 22 wspaniałe kaplice, w większości oddzielone drobiazgowo wykonanymi żelaznymi kratami ze złotymi zdobieniami.
Centralnym miejscem katedry jest oczywiście szeroka nawa główna zakończona wielkim ołtarzem. Retabulum głównej kaplicy to apogeum świetności gotyku, który niedługo później ustąpił miejsca sztuce renesansowej. Posiada ono wspaniałe rzeźby wkomponowane w filigranowo wykonaną oprawę ołtarza, dzieło artysty zwanego Petit Juan. Naokoło ołtarza głównego i w niektórych kaplicach znajdują się grobowce kastylijskich królów oraz książąt, a także dygnitarzy kościelnych. Godne uwagi jest mauzoleum, w którym spoczywają szczątki wielkiego kardynała Mendozy.
We wnętrzu świątyni, na zakrystii, znajduje się bezcenna pinakoteka malarstwa hiszpańskiego i flamandzkiego, dzieła pędzla malarzy takich jak El Greco, Goya, Van Dyck, Caravaggio, Velásquez, Rubens i Tycjan. Wielkim skarbem toledańskiej katedry jest trzymetrowa, pozłacana monstrancja trzymana w Kaplicy św. Jana (Capilla de San Juan). Pragnący zagłębić się w średniowieczną kulturę Hiszpanii mają okazję wziąć udział w mszach odprawianych według liturgii mozarabskiej, charakterystycznej dla Wizygotów żyjących na terenach będących pod panowaniem Maurów (godz. 9:00 w dni powszednie, 9:45 w niedziele i święta kościelne, odbywa się w kaplicy zwanej Capilla Mozarabe).